Құлан қалашығы: тарихтың 15 ғасыры және сарай әулетінің құпиясы

Рысқұлов ауданындағы туризм нысандарының ішінде көне Құлан қалашығын ерекше атап өтуге болады, деп хабарлайды ec-sport.kz порталы.

Тараздан шығысқа қарай жүз шақырым жерде Рысқұлов ауданының орталығы Құлан ауылы орналасқан. Бүгінде ол оңтүстік Қазақстандағы қатардағы елді мекендердің бірі. Бірақ көп ғасырлар бұрын мұнда сауда қызып, сарайішілік тартыстар қайнап жатты. Қазіргі аудан орталығынан бір жарым шақырым жердегі көне Құлан қаласы Ұлы Жібек жолындағы ірі аялдау орыны ғана емес, Батыс түрік билеушілерінің ордасы да болған.

Тарихшылардың айтуынша, мұнда Орта Азиядағы ең үлкен сарай болған. Мұнда ХІХ ғасырдың соңынан бері жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары бұл жерлерде отырықшы елді мекендер біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларында пайда болғанын анықтады.

VII ғасырда Орта Азияны аралаған атақты қытай монахы Сюань-Цзян өзінің бүгінгі күнге дейін сақталған «саяхат жазбаларында» Құлан қаласын Цзюй-лань деп атайды. Содан кейін Құланды қытайлар осылай атап кеткен.

Ал араб және Византия шежірелерінен VII ғасырдың бірінші жартысындағы жылнамаларда Құлан деген атаумен аталған қаланың саяхатшылар мен көпестерді өзінің көлемімен таң қалдырғаны белгілі. Қала аумағы 10 шаршы шақырымнан астам жерді алып жатты – ол кезең үшін аса үлкен ауқым. Қала бекініс қабырғасымен қоршалған, ал оның ортасында Түркі қағанаттары дәуіріндегі сәулет өнерінің монументалдылығымен және қала ғимараттарын өсімдік түріндегі ғажайып оюлармен безендірген таскесушілердің шеберлігімен таңқалдыратын аумағы үш мың шаршы метрден астам салтанатты сарай орналасқан.

Құлан қалашығындағы толыққанды археологиялық қазба жұмыстары Кеңес заманында, ХХ ғасырдың 30-жылдарында басталды. Мұнда Александр Бернштам, шығармашылық өмірбаянының елеулі бөлігі оңтүстік Қазақстан ескерткіштерін зерттеумен байланысты Таисия Сенигова сияқты белгілі археологтар жұмыс істеді. 1958 жылы ол басқаратын Тараз экспедициясы Құлан елді мекені аймағынан VII – VIII ғасырларда тас мүсіндер жасалған орынды тапты.

Қалашық орнындағы археологиялық зерттеулер барысында үш мәдени қабат анықталды: VII – VIII ғасырлар, IX – X және XI – XIII ғасырлар. Ежелгі Құланнан табылған заттар оңтүстік Қазақстанда сазбалшыққа ою салу өнері ерте орта ғасырларда – V – VI ғасырларда болғанын көрсетеді.
ХХ ғасырдың 60-жылдарында көне қонысты зерттеген кеңес археологтары билеушінің қала сыртындағы саяжайын, ауқатты адамдардың қоныстары мен шарап зауыттарын тапты. Айтпақшы, қазір де Құланда шарап өндірісі үшін тамаша жүзім өсіріледі.

Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы қазіргі қазба жұмыстары қоныстың жасын VI ғасырға жатқызады. Нысанның жер бедерінде шахристанның, цитадельдің және рабадтың орны анық байқалады. Құрылыстардың сыртқы қабырғаларының ені екі жарым-үш метрге дейін, ал ішкі қабырғалары бір метрге дейін жетеді.

Алматылық археологтар бірінші рет цитадельді ашып, билеуші ​​сарайындағы орталық үй-жайға жете алды. Қазба жұмыстары кезінде қызықты жәдігерлер – қыш бұйымдар, түргеш дәуірінің теңгелері, зергерлік бұйымдар, қола қазан, астық пен шарап сақтауға арналған құмыралар, құрал-саймандар, қол диірмені және т.б. табылды. Археологиялық қазба жұмыстары барысында біртіндеп көне қаланың ою-өрнекпен безендірілген қабырғалары аршылды.

Қазба жұмыстары кезінде табылған әшекейлердің үлкен ғылыми және мәдени мәні бар. Бұл – қайталанбайтын өрнектері бар оюлы шеңберлер. Ежелгі түркілер сарай қабырғаларын өмір мен күн қуатын бейнелейтін жүзім шоқтары, күрделі геометриялық оюлар түріндегі өсімдік өрнектерімен безендірген. Бұл өрнектердің қазіргі қазақтардың ою-өрнегімен соншалықты ұқсастығы еріксіз таңқалдырады. Бұл табылған деректер сонау VI – VIII ғасырлардан бері келе жатқан, қазақ кілемдерінде, зергерлік бұйымдар мен кестелерде әлі күнге дейін сақталып отырған халық дәстүрлерінің сабақтастығының айқын әрі нақты дәлелі болып табылады.

Мұнда 2015 жылы тарих ғылымдарының докторы, профессор, академик Карл Байпақовтың жетекшілігімен жұмыс істеген археологтар дымқыл сазбалшыққа ойып салынған әшекейлермен безендірілген, керемет сақталған (сирек кездесетін жай) сарай интерьерін тапты. Бұл өрнектер бір кездері түркі билеушілері сарайының кіреберіс бөлмелерінің қабырғаларын тұтастай безендіріп тұрған.

Дегенмен, нағыз археологиялық сенсация ойма тақталардағы өрмекті жазуларға қондырылған тәж кигізілген төрт терракотты бастың табылуы болды. Тарихшылар бұл таңғажайып олжаларды көне Құлан қаласының Түргеш қағанаты дәуіріндегі дамуымен байланыстырады. Қазақстан аумағында Құлан қалашығынан табылған мүсін бастарына балама жоқ деп саналады.

Мұнда бейнеленген адамдарда еуропалық және түркілік типтердің аралас белгілері бар. Мүсіндердің қалдықтары шамамен IX ғасырға жатады. Композиция біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларындағы Орта Азияға тән әулеттік топтық портрет болып табылады. Бұл билеушілердің бейнесі екенін терракотты бастарға кигізілген тәждер, олардың бет әлпеттеріндегі байсалдылық, асқақтық, өзін өзі іштей жоғары бағалау сезімдері дәлелдейді.

Құландағы сарай кешені салтанатты залдардан, тұрғын үйлерден, қағандардың жасақтарына арналған гарнизондық бөлмелерден, сондай-ақ от нанымымен байланысты діни жайлардан тұрған.

Археологтар ежелгі дәуірлердің өзінде-ақ Қазақстанның оңтүстігінде әртүрлі діндер мен мәдениеттердің бейбіт қатар өмір сүргенін тағы да растады. Құлан қалашығы аумағында билеушінің сарайынан басқа, отқа табынушы зароастрліктердің орасан зор ғибадатханасы қазылған. Жайық даласында дүниеге келген Заратуштра пайғамбардың уағыздары көне түркілерге орасан зор ықпал еткені белгілі. Оның дәлелі – отты қастерлеу және мыңжылдықтар қойнауынан біздің заманымызға дейін жеткен зороастризм дінінің басты жеті мейрамының бірі Наурыз мерекесін тойлау дәстүрі.

Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіші саналатын Құлан қалашығы бірнеше ғасырларға тиесілі бірегей ескерткіштердің тұтас бір кешені болып табылады. Құлан Ұлы Жібек жолындағы аялдау орны болды, ол арқылы саудагерлер Жапониядан, Кореядан және Қытайдан Орталық Азияға, Ежелгі Руське және Византияға жібек, зергерлік бұйымдар мен бояу тасымалдады.

Бұл қала ерте Түрік қағанаттары – Батыс Түрік, Түргеш қағанаттарының және Қараханидтер мемлекетінің дамуында маңызды рөл атқарды. Ғалымдардың пікірінше, Құлан біздің заманымыздың VI ғасырында пайда болып, XIII ғасырдың басына дейін өмір сүрген. Құлан Батыс түріктердің, түргештердің, қарлұқтардың және қараханидтердің астанасы болған ортағасырлық Тараздан жүз шақырым жерде орналасқан.

Тарихшылардың айтуынша, дәл осы Құланда Батыс түріктердің билеуші​әулеттері құлатылды. VII – VIII ғасырдың бірінші жартысында мұнда шын мәнінде тарихи оқиғалар болды. Дәл осы жерде түркі қағандарының түп атасы, ғұн князі Ашин әулетінің билігі үзілді. 740 жылы Құланда ежелгі әулеттің соңғы өкілі Синь ханзада өлтірілді. Билік оны өлтірген Баға-Тарханға өтті. Батыс түріктердің биліктегі әулеті ауысты. Түргештердің ханзадасы соңғы Батыс Түргеш қағанын өлтірді, содан кейін түргештер Жетісу жерінде үстемдік ете бастады.

Түркі билеушілерінің ортағасырлық сарайынан табылып, тарих тозаңынан аршып алынған Құлан қалашығының қайталанбас жәдігерлері ғылыми деректер ретінде ғана емес, Ұлы Жібек жолының қазіргі Жамбыл облысының аумағында орналасқан көрнекі жерлерінің қатарында пайда болған тағы бір қызықты туристік нысан ретінде де үлкен маңызға ие. Құлан қалашығы Қаялық, Қарамерген, Талғар, Ақтөбе, Степнинское, Ақыртас, Қостөбе және Өрнек көне қоныстарымен қатар ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енгізілген.