Тараздық қолөнершілердің қазақтардың ұлттық баспанасы – киізүйді безендіруге арналған бұйымдары бүгінде сатып алушылар тарапынан үлкен сұранысқа ие, деп хабарлайды «Эк-спорт» АА.
Негізінен көшпелі өмір сүрген қазақтардың баспана ретінде киізүйді пайдаланғаны белгілі, өйткені бұл — оңтайлы жиналмалы, қажетті заттары барынша аз, жылу тұрғысынан тиімді баспана түрі.
Көшпелі өмір деген бір жайылымнан екінші жайылымға жиі көшу болғандықтан, көшпендіге барынша жеңіл және жылдам бұзылып-жиналатын үй қажет болды. Сонымен бірге, мұндай үй бораны мен ызғырығы көп даланың қаһарлы қысынан аман шығу үшін жылы болуы немесе жазда аптап ыстықтан жасырынуға ыңғайлы болуы керек еді.
Қазір ғалымдар киіз үйдің дөңгелек пішінін адам денсаулығына ең тиімді баспана түрі деп мойындайды. Киізүй – бір біріне арқанмен бекітілген ағаш жақтау – керегеден және қалың киіз жабудан тұратын, қысқы суықтан тамаша қорғалған жиылмалы баспана. Ал жазда салқын самал соғуы үшін киізүйдің етегін көтеріп қою жеткілікті.
Бұл орайда қазақтың дәстүрлі киізүйінің іші аса ойластырылып жасалған – әр заттың уақыт сынынан өткен өз мақсаты, өз мәні бар. Әр қазақ отбасы өз үйін әртүрлі сәндік элементтермен безендіріп, жайлы интерьер жасауға ұмтылды.
Әсемдік пен үйлесімділікке деген құштарлық қазақтардың ата-бабаларын өзінің айналасындағы барлық затты безендіруге итермеледі. Жай ғана емес, мағынамен безендіруге. Әдетте, онымен ежелгі замандарда сәндік өнердің жауһарларын жасай білген әйелдер айналысты.
Ертеде көшпелілердің көпшілігі киізүйді өздері жасай алатын. Дегенмен көбінесе киізүйлерді, әсіресе олардың қаңқаларын жасауға шеберлерге тапсырыс берілген. Ал киізүйдің ішін өрнекті киізден немесе шиден жасалған сәндік элементтерді пайдалана отырып безендірумен әдетте әйелдер айналысты. Олар технологиялық процеске өздерінің көркемдік талғамы мен қиялын ғана емес, бейбітшілік пен бақуаттылық, денсаулық, ұзақ өмір және байлық сияқты жүрекжарды тілектерін де салды.
Киізүйді киізбен жапты, еденіне киіз төсеп, қабырғаларын киізбен жылулады. Киізден әбдіреқап, қабырғаға іліп қоятын ыдысқап, кебенек жамылғы, байпақ, қалпақ, жабу, терлік, тоқым, тебіңгі және басқа да бұйымдар жасады.
Қазақтың киіз басу өнерінің дәстүрлі бұйымы – киіз. Ол негізінен ақ немесе боз жүннен жасалған және киізүйді жабуға, тұрмыстық қажеттіліктерге қолданылған.
Текемет – төсеніш киіз, оны иірілмеген боялған жүннен жасалған өрнектерді жартылай дайындалған негізге сыру арқылы дайындайды. Осының барлығын төсенішпен бірге орап, үстіне ыстық су құйып отырып, аяқ пен білектің күшімен сырады.
Сырмақ, сырдамал – әдетте жұқа киізден қиылған түрлі түсті, бірақ бірдей екі өрнекті бастапқы негізге тігу арқылы дайындалатын жайма. Ал киізге түрлі-түсті жүн жіптермен кестеленген дәл осындай жайманы сырдақ деп атайды.
Киіз үйдің қабырғалары екі түсті ою-өрнек түрінде қиылған барқытпен аппликация түрінде безендірілген тұскиізбен – киіз кілемдермен безендірілген. Бұл жағдайда екіншісінің қалдықтары бірінші суреттің фоны немесе керісінше болады.
Әйелдер қыздарының қалыңмалына арналған киіз кілемдерді дайындау үшін өздеріне көмекшілерді қалай таңдауы керектігі туралы наным бар. Өйткені, киізден жасалған кілемдерді қолдың білек күшімен айналдыру керек еді, ал қолдың өлшемдеріндегі кез келген сәйкессіздік өрнектерді жылжытып, симметрияны бұзған. Сондықтан, болашақ келіндердің аналары киіз кілемдерді айналдыру үшін білектері бірдей құрбыларын шақыратын болған. Сонда кілемдегі өрнектер біркелкі, симметриялы, әдемі болып шыққан. Бұл жағдайда жастардың өмірі тұрақты, әдемі және бақуатты болады деп есептелген.
Бүгінде тараздық қолөнершілерге барлық әдемі әшекейлері бар, толық дайын дәстүрлі киізүйге тапсырыс беруге болады. Жекелеген сәндік элементтер де сұранысқа ие, олардың көмегімен сіз кәдімгі заманауи үйіңізді безендіре аласыз.
Тараздық қолөнершілер киізүй әшекейінің шашақбау деп аталатын атрибуттарын — өрнекті киіздерді жасауда үлкен жетістіктерге жетті. Шашақбаудың түрлі-түсті алқалары сәндік элементтер ретінде де, тұмар ретінде де қолданылған. Оларда бәрінің — түсінің, өлшемінің, түйіндерінің санының, орналасуының өзіндік мәні болды.
Киізүйді безендіруде қаудың Орта Азияда өсетін бір түрі — дала шөбі шидің сабағынан жасалған кілемшені де пайдаланған. Тапқыр ата-бабаларымыз бұл шөпті өру үшін де, отын ретінде де пайдаланған. Шидің сабағынан тоқылған кілемше ерте замандардан қазақтардың күнделікті тұрмысында кең тараған. Бұл Ұлы Дала аумағындағы өнердің ең көне түрі болса керек.
Қазақтар бастапқыда өз баспаналарында шиді тек белгілі бір мақсаттарда ғана пайдаланған, тек уақыт өте келе ғана ши кілемшелерін тиісті ою-өрнектермен безендіре бастады.
Қазіргі заманда қазақтар отырықшы өмір салтына әлдеқашан көшіп, ши интерьерді безендіруге арналған сәндік қызмет атқара бастады. Тараздың заманауи шеберлері ши техникасын қолдана отырып, тұрмыстық бұйымдарды ғана емес, сонымен қатар көркем портреттер мен натюрморттарды да жасауда.
Тараз мұражайында аса қызықты олжалардың бірі – киізүй түрінде жасалған керамикалық шам сақтаулы тұр. Бұл көшпенділердің киіз үйінің бірнеше есе кішірейтілген үлгісі. Онда киізүйге қажетті атрибуттардың бәрі – керегенің ағаш қаңқасына ұқсайтын қуыстар, киізді тартып тұратын арқан, тіпті төбесіндегі ойық – мұржа қызметін атқарған түндік те бар. Орта ғасырлардағы қолөнер, сауда және егіншіліктің орталығы болған Тараздан табылған жәдігерді тараздық қолөнершілер жасаған. Егжей-тегжейлі, мұқият жасалған киізүй үлгісінің табылуы тарихшыларға ортағасырлық Таразда көшпелі өмірден қол үзгендеріне көп бола қоймаған адамдар өмір сүрген деп болжауға мүмкіндік береді. Ал бұл жәдігер қолданбалы өнерде көрініс тапқан естелік қана.
Ислам діні келгенге дейін қазақтарда тәңірлік наным – ғаламның, табиғат пен адамның бірлігін философиялық тұрғыда қабылдау болған. Ұлттық баспана киізүй тек қана арқан, шаңырақ, киіз емес. Бұл — халық ғасырлар бойы жасаған, функционалды безендірілген тұтас бір ғалам.
Шын мәнінде, жер бетіндегі барлық халықтардың барлық ежелгі наным-сенімдері мағынасы мен міндеттері бойынша ұқсас — денсаулықты, отбасындағы тыныштықты сақтау, үйді қорғау, бала туу және тәрбиелеу, үйдегі бақуаттылықты сақтау. Бұл бәріне бірдей және адам баласына тән нәрсенің бәрі ешкімге жат емес. Заманауи әлемде біз көне қайнарларға қайта оралып, көне білімдерді пайдаланудамыз. Қазір көп адам өз үйлерін ұлттық ою-өрнектермен, қазақ киізүйінің көне әшекейлерінің элементтерімен безендіруге ұмтылады.
